• NIEUW
  • Onder de loep - Wild en wildschade

    Jacht, wild en wildschade

    Er wordt steeds meer wild gegeten in Nederland. Jagen en wild eten zijn complexe onderwerpen die regelmatig leiden tot felle discussies tussen de gepolariseerde voor- en tegenstanders. Ook onder de collega’s en klanten van Rechtstreex heersen er verschillende overtuigingen over jagen. Dit artikel draagt bij aan het informeren van de consument, de nuance binnen de discussie en aan wederzijds begrip tussen beide partijen. 

    Liever luisteren? Op maandag 25 juni gingen we met elkaar in gesprek. Luister online.

    Publicatiedatum: 10 december 2020. Leestijd ongeveer 10 minuten - Heb je naar aanleiding van dit stuk vragen, opmerkingen of aanvullingen? Mail dan naar rotterdam@rechtstreex.nl | Geschreven door Nine Perdeck 

    Voor veel mensen is de jacht een onbekend onderwerp en soms roept jagen en het eten van wild heftige emoties op. Door meer informatie en argumenten vanuit verschillende hoeken te bekijken, kun je als consument heldere keuzes maken en dragen we samen bij aan een open gesprek over jacht en wild. Heb je behoefte aan meer informatie? Onderaan vind je een lijst met bronnen en verdieping. 

    Hoe en waarom wordt er in Nederland gejaagd

    Onder welke voorwaarden is jagen in Nederland toegestaan en hoe werkt het jagen? Wanneer en op welke dieren mag er worden gejaagd? We starten met een kleine uitleg van de jacht in Nederland. 

    Wetgeving rondom jacht in Nederland

    Regelgeving rondom jacht valt onder de verantwoordelijkheid van zowel de Provincies als het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Jacht is in Nederland voor vijf diersoorten altijd toegestaan binnen een per soort gedefinieerd jachtseizoen: Wilde eend, haas, fazant, houtduif, konijn. Buiten het jachtseizoen en voor andere soorten moet er een speciale ontheffing worden aangevraagd of een opdracht worden gegeven door de overheid of Provincie. Onder deze regeling vallen bijvoorbeeld (grauwe) ganzen, reeën, herten en wilde zwijnen. Deze dieren worden bejaagd in het kader van schadebestrijding of populatiebeheer. Hierover lees je verder in dit artikel meer.

    Er zijn ongeveer 27.000 jagers in Nederland. Een jager moet een jachtvergunning, wapenvergunning, wapenkluis en jachtdiploma hebben en heeft daarnaast een jachtveld nodig: minstens 40 hectare aaneengesloten land waarop hij toestemming heeft om te jagen. Dit land kan bestaan uit landbouwgrond of natuur. De jagers zijn verenigd in verschillende Wildbeheereenheden (WBE’s). Dit zijn lokale jagersverenigingen. Het aanvragen van toestemming voor een jacht loopt via Fauna Beheer Eenheden (FBE’s) van de provincies. 

    Redenen voor jacht

    Jacht kan verschillende redenen hebben. Hieronder beschrijven we de meest voorkomende. 

    Gewone jacht

    De jachthouder of jager mag ‘oogsten’ voor consumptie uit de wildstand in zijn jachtveld, zolang de populatie in stand blijft. De jager is hierbij ook wettelijk verplicht om een gezonde wildstand na te streven. Hij doet dit binnen het jachtseizoen en alleen op de vijf aangemerkte wildsoorten. 

    Schadebestrijding

    Het voorkomen van schade is een van de meest voorkomende argumenten voor jacht. Als dieren schade aan landbouwgewassen of vee veroorzaken, mag er buiten de jachtseizoenen en op andere dieren dan de vijf wildsoortenworden gejaagd. Er moet dan wel een ontheffing worden aangevraagd bij de FBE. Onder schadebestrijding valt onder andere de jacht op ganzen, kraaien en reeën. 

    Een jager is verplicht om wildschade in zijn jachtveld te voorkomen of tot een minimum te beperken, maar voordat er mag worden gejaagd, moeten alle andere methodes om de schade te beperken worden geprobeerd. Er moet daarnaast worden aangetoond dat de jacht zal leiden tot een goede oplossing van het probleem. 

    Voorbeelden van schade: Kraaiachtigen pikken in aardbeien en duiven eten graag bessen. Ganzen zorgen voor de grootste schade door het grasland kaal te eten, waardoor er een grote natte poel kan ontstaan. Vooral in gebieden met veel oppervlaktewater en grasland hebben boeren last van ganzen. Zwijnen wroeten weilanden om, reeën en herten eten jonge planten op en kunnen een gevaar voor het verkeer vormen. Hazen eten jonge plantjes en knabbelen aan de bast van fruitbomen. 

    Wildschade voorkomen zonder jacht kan door vogels te verjagen met vogelverschrikkers, gaskanonnen, roofvogel vliegers, slingers, vuurwerk, dode vogels en linten. Tegen hazen, reeën en herten worden hekken en schrikdraad geplaatst. Gewassen kunnen ook worden afgedekt. Om schade door muizen te verminderen kan een boer een kat of uilen inzetten. De boer kan ook roofvogels aantrekken, bijvoorbeeld door het plaatsen van nestkasten. 

    Populatiebeheer

    Elk jaar worden de populaties van de verschillende dieren in het jachtgebied geteld door jagers. Per gebied wordt er een doelstand vastgesteld. Bij het berekenen van deze doelstand worden het verkeer, de flora en fauna en dierenwelzijn meegenomen. Aan de hand van de tellingen en de doelstand wordt er een beheersplan opgesteld en wordt er bepaald hoeveel dieren er dat jaar mogen worden geschoten. Jacht op ganzen, herten, reeën en zwijnen valt vaak onder beheersjacht. Ook deze geschoten dieren kunnen worden geconsumeerd. Het is voor buitenstaanders lastig het verschil te zien tussen gewone jacht en beheerjacht. 

    Beschrijving van een jacht

    Jacht begint met de reden van de jacht (zie hierboven): Een boer heeft veel schade door een groep ganzen bijvoorbeeld. Vervolgens wordt de jacht aangemeld bij een Fauna Beheer Eenheid (FBE), die de aanvraag beoordeelt en een ontheffing voor de jacht aanvraagt bij de Provincie.

    Jagers trekken er meestal samen op uit in het jachtveld van een van de aanwezige jagers. Een groot deel van de tijd wordt er niet geschoten, maar wachten de jagers op het juiste moment. De ganzen (uit dit voorbeeld) die zijn geschoten, worden door de jager of zijn hond zo snel mogelijk opgehaald. Een jager is verplicht het lijden tot een minimum te beperken, dus het is zaak een aangeschoten dier snel te bereiken en te controleren of het dier dood is. 

    Nadat een dier geschoten is, moet groot wild binnen 15 minuten worden ontweid in het veld (ontdaan van de ingewanden). Voor klein wild geldt dit niet. Hierna wordt het geschoten dier door de jagers meegenomen naar een koelhuis om te besterven. Koelhuizen zijn koelcellen in het jaaggebied, soms gedeeld met meerdere jagers. Het besterven van een geschoten dier duurt ongeveer 3 tot 4 dagen en maakt het vlees malser. Het geschoten wild moet worden geregistreerd in een digitaal systeem van de juiste FBE. De kwaliteit en voedselveiligheid van het vlees wordt gecontroleerd door de jager en een slager of keurmeester. Bij groot wild kunnen bij het ontweiden de organen al worden gecontroleerd op ziektes. Veel jagers hebben een certificaat om dit zelf te kunnen beoordelen. Vanuit het koelhuis gaan de dode dieren naar een slager, waar de jager het vlees later ophaalt of waar het wordt verkocht aan consumenten.

    Een aantal stellingen over jagen en wild

    De discussie tussen felle tegenstanders en voorstanders van jacht is gepolariseerd. Dit zie je ook terug in partijprogramma’s van de verschillende politieke partijen. Hieronder worden een aantal stellingen met voor- en tegenargumenten behandeld. Interessant om te ontdekken is dat zowel de voor- als tegenstanders van jacht hun liefde voor de natuur verwerken in hun pleidooi. Zouden de standpunten van de partijen toch niet zo ver van elkaar af staan als ze zelf denken?

     

    1. Populaties van wilde dieren in Nederland moeten worden beheerd en jagers spelen hierbij een belangrijke rol

    Jagers beheren de wildstand. Is dit nodig of zijn er ook alternatieven? Wat zijn de argumenten voor- en tegen dit beheer?

     De Nederlandse natuur is volledig gemaakt en in deze natuur is de mens nodig om het evenwicht tot stand te brengen en/of te behouden. Door de afwezigheid van roofdieren en natuurlijke vijanden van veel wilde dieren, is jacht onvermijdelijk om de natuur in Nederland in balans te houden. De jager neemt als het ware de plaats in van de wolf.

     Als populaties te groot worden, veroorzaken de dieren schade aan landbouwgewassen en tuinen of ze vormen een gevaar op de weg. Door de populatie te verkleinen, wordt de schade beperkt. 

     Er ontstaat bij te grote populaties niet alleen schade aan landbouwgewassen, ook de diversiteit van de wilde planten (en kleine dieren die van die planten leven) is in gevaar bij overbegrazing van herten en reeën. 

     Sommige populaties kunnen zichzelf reguleren. 

      Naast jacht zijn er ook andere methodes voor het beheren van populaties en er moet meer onderzoek worden gedaan naar alternatieven voor jacht. 

     Er zijn proeven gedaan met sterilisatie van reeën om zo de populatie te beheersen. Deze methode bleek nog altijd minder effectief dan jagen en het effect van sterilisatie op het gedrag van de dieren is nog niet goed genoeg onderzocht. 

     Als de natuur genoeg ruimte krijgt, is er ook minder overlap tussen het leefgebied van de mens en de wilde dieren en is jacht niet of minder nodig. Daarvoor moeten de natuurgebieden in Nederland worden uitgebreid en verbonden. 

      Tijdens de jacht is er het grootste deel van de tijd geen sprake van schieten maar van wachten en observeren. De jager neemt naast jagen ook andere taken op zich, zoals toezicht houden, bomen knotten, houtwallen onderhouden en populaties tellen. Jagers vervullen hiermee een belangrijke rol in natuuronderhoud. 

     De huidige monoculturen in de landbouw zorgen voor een makkelijk te bereiken en calorierijk feestmaal voor wilde dieren. Door gewassen meer te mengen en percelen op te delen, heeft een wild dier minder mogelijkheden een hele akker leeg te eten. 

      Een boer kan een vergoeding aanvragen voor wildschade aan het gewas of vee, maar pas nadat alle mogelijke maatregelen zijn genomen, waaronder jacht. Bij het telen van groente en fruit lijkt een kleine mate van jacht hierdoor bijna onvermijdelijk.

     

    1. Plezier- of recreatieve jacht moet worden verboden

    Voor plezierjacht is in Nederland weinig draagvlak. De term roept bij voor- en tegenstanders van jacht veel emoties op. Bestaat jacht voor het plezier of is jagen vooral noodzakelijk? 

      Een jager doodt niet voor het plezier, maar uit noodzaak en liefde voor de natuur. Jagen staat gelijk aan beheer en de term plezierjacht is bedacht door tegenstanders van de jacht. Een jager geniet van het buiten zijn, maar dit maakt de jacht nog geen lichtzinnig tijdverdrijf. Het verbieden van plezierjacht is niet nodig, omdat het niet bestaat. 

      Door de manier waarop wetgeving rondom jacht is ingericht, is er ruimte voor niet noodzakelijke jacht op wilde eend, haas, fazant, houtduif, konijn. Alle niet noodzakelijke jacht kun je plezierjacht noemen. Ook als de jager ‘oogst’ uit de wildstand, doet hij dit voor consumptie en tijdverdrijf. Deze vorm van jacht is onnodig, ook als de consumptie leidt tot het eten van duurzamer vlees (zie ook stelling 3). 

      Alle dieren hebben recht op leven en het doden van een dier is nooit een oplossing. Vanuit dit standpunt is jacht nooit goed te praten. In uiterste gevallen, als de publieke veiligheid of volksgezondheid echt in gevaar is, kan er een uitzondering worden gemaakt voor jacht of het doden van dieren, maar voor recreatie is geen plaats.

     De Fauna Beheer Eenheden die de aanvraag van een jacht beoordelen, bestaan voor een deel uit jagers, waardoor de beoordeling niet onpartijdig is. Deze manier van toezicht schept een kans dat er onder het mom van noodzakelijk populatiebeheer ook jacht voor niet noodzakelijke consumptie kan worden toegelaten voor andere dieren dan de vijf soorten die als ‘wild’ zijn aangemerkt. 

     

    1. Jacht levert duurzamer en diervriendelijker vlees dan de bio industrie 

    Hoe duurzaam is vlees van geschoten wild ten opzichte van industrieel geproduceerd vlees? Afhankelijk van je definitie van duurzaamheid kun je hier verschillende antwoorden op geven. En hebben wilde dieren een beter leven en een betere dood dan boerderijdieren?

      Over het algemeen kun je zeggen dat, ten opzichte van het eten van plantaardige eiwitten, het eten van vlees altijd minder duurzaam is. Als je toch vlees eet, kies dan voor minder en lokaal geschoten wild zeggen de voorstanders van wild. De dieren worden al geschoten en niet speciaal voor jou gedood. 

     Er is geen (geïmporteerd) veevoer nodig voor wild, de afstand is klein en er wordt geen antibiotica gebruikt of een mestoverschot opgebouwd.

      In duurzaamheidsmeters over eetbare eiwitten wordt wild vaak niet meegenomen in de beoordeling, daarom is het voor consumenten lastig te achterhalen hoe duurzaam wild is ten opzichte van bijvoorbeeld kipfilet of tofu. Veel wild uit de supermarkt komt niet uit Nederland en al helemaal uit de buurt. De duurzaamheid van het vlees is daarmee slecht te beoordelen.

      Wilde dieren lijden minder aan constante stress dan boerderijdieren. Ook in de natuur is er sprake van stress, maar een natuurlijk leven is altijd beter dan een onnatuurlijk leven. 

     Boeren letten goed op het welzijn van hun dieren en boerderijdieren zijn dus gelukkiger dan wilde dieren, ook al is hun leefomgeving onnatuurlijk. De natuur is hard en het leven van wilde dieren is niet altijd prettig door kou, honger, ziektes en roofdieren. 

      Jacht zorgt voor extra stress bij de wilde dieren. Door enkele dieren uit een groep dood te schieten, wordt het evenwicht in de groep bovendien verstoord. 

     Wilde dieren lijden bij hun dood meer dan boerderijdieren door de ongecontroleerde manier van slachten (tegenover de gecontroleerde manier in de industrie). 

     Geschoten dieren zijn meestal meteen dood (soms niet, maar dit geldt ook voor boerderijdieren in een slachthuis) en weten niet wat er aan gaat komen voordat ze worden geschoten. Boerderijdieren ervaren veel stress net voor de slacht en voelen vaak al dat er onheil aankomt. 

      Jagers observeren een groep eerst goed en houden rekening met het evenwicht in een groep. Door hun jarenlange ervaring, hebben jagers veel verstand van het gedrag van wilde dieren en kunnen ze een dier doden met zo min mogelijk leed voor het geschoten dier en de rest van de groep. 

      In de industrie zijn de economische belangen groter dan de belangen voor het dierenwelzijn, dit leidt ertoe dat er zowel bij de verzorging als bij de slacht keuzes worden gemaakt die de dieren niet ten goede komen. Bij wilde dieren spelen economische belangen een veel kleinere rol. 

     

    1. Lokaal geschoten wild kan industrieel geproduceerd vlees vervangen

    Is het realistisch om geschoten wild te zien als alternatief voor de huidige vleesindustrie? Wat als iedereen overstapt op wild? Houden we dan nog wilde dieren over?

      Er is niet genoeg wild beschikbaar. De huidige hoeveelheid vlees die wordt geconsumeerd is niet te vervangen door geschoten wild. Per jaar worden er in Nederland ongeveer 250.000 ganzen geschoten. Aan een gans zit ongeveer 2 kilo goed te gebruiken vlees. In theorie zou er per jaar 500.000 kg ganzenvlees kunnen worden verkocht. Ter vergelijking: Nederlanders eten samen ongeveer 350 miljoen kilo kip per jaar. De geschoten ganzen kunnen dit slechts voor een klein deel vervangen. 

      Pas als mensen veel minder vlees gaan consumeren en aandacht besteden aan de herkomst, is geschoten wild een alternatief. 

     Wild is lastiger klaar te maken dan boerderijvlees en vergt meer kennis. Ganzenvlees heeft bijvoorbeeld geen goede naam in Nederland, men noemt het taai of lastig te bereiden. Toch kun je ook zonder chef te zijn heerlijk wild bereiden. Wild lijdt aan een imagoprobleem en dit zou eerst moeten worden opgelost, voordat mensen het gaan zien als alternatief voor industrieel geproduceerd vlees. 

     Niet al het geschoten wild leent zich voor verkoop. Wild zwijn is lastiger te verkopen in hele stukken door de grote variatie tussen het vlees van verschillende dieren. Het kan wel worden verwerkt tot worst, waarbij de smaken worden gemengd. Van ganzen kun je echter prima een borstfilet of bout verkopen.

     

    1. De regels rondom jacht moeten strenger worden

    Hoewel er al strenge richtlijnen zijn, hebben jachthouders enige vrijheid in de beoordeling van het nut van hun jacht. Je kunt pleiten voor strengere regels en het bemoeilijken van de aanvraag van jacht. 

     Door voor elk dier het aanvragen van een ontheffing verplicht te maken, wordt recreatieve jacht lastiger. Dit is dan ook een vaker gehoord voorstel bij tegenstanders van recreatieve jacht. 

      Het aanscherpen van alle regels zou leiden tot minder jacht en het ‘oogsten’ voor eigen consumptie bemoeilijken. Afhankelijk van je positie bij stelling 2, 3 en 4, vind je dit een goed of juist een slecht idee.

      Het levert jagers en betrokken instanties veel extra administratie op en het beperkt de vrijheid van de jagers, die door hun opleiding en ervaring vaak beter kunnen beoordelen of de jacht noodzakelijk is dan de controlerende instanties. 

     De aanvraag van toestemming voor een jacht is niet onpartijdig. Een transparante en inzichtelijke beoordeling vergroot de onpartijdigheid, geeft ruimte voor gesprekken en zorgt voor meer begrip tussen de voor- en tegenstanders van jacht. In plaats van (of naast) strengere regels, kun je dus beter pleiten voor transparantere beoordelingen. 

    Betrokkenen aan het woord over wildschade, wild en jacht

    Floor van Landzicht: Hazen eten de jonge koolplanten op. Om dit te voorkomen, worden er netten met stroomdraad om de percelen met kolen gezet. Af en toe springt er toch een haas over de netten heen. Het startseizoen voor het planten van kool valt buiten het reguliere jachtseizoen voor haas. Om dan een haas te mogen schieten, moet er een vergunning worden aangevraagd. Deze aanvraag kan een week duren, waarin de haas flink dooreet en de schade dus kan oplopen. Het jagen is dus niet echt een oplossing. 

    Peter van de Erve: Wij hebben vooral last van ganzen. Ze lopen het land plat, waardoor er water op blijft staan en creëren zo een fijne leefomgeving voor zichzelf. Daarnaast eten ze jonge gewassen op. Gelukkig is de schade niet elk jaar groot. Als het erg is, kan het op een tussengewas (bijvoorbeeld een groenbemester tussen twee consumptiegewassen in) duizenden euro’s schade veroorzaken, op meerdere hectares. Het moet dan opnieuw worden ingezaaid. Pakken ze de spruitjes, dan kan het in de tientallen duizenden euro’s lopen. Er is wel schadevergoeding mogelijk, die aanvragen gaan vrij gemakkelijk. Een taxateur komt dan een aantal keer kijken en bepaalt de schade, al zit daar wel altijd een bijdrage aan eigen risico aan. Tegen ganzen kun je niet veel doen, behalve misschien het afschieten door een jager, maar soms zijn het er zo veel, dan is er echt niet tegenop te jagen en heeft het weinig zin. Tegenwoordig gaan ganzen niet altijd meer weg aan het eind van de zomer, maar overwinteren ze vaak in Nederland. 

    Wiard van De Buytenhof: We hebben last van hazen die de bast van jonge bomen opeten. Om de schade te beperken krijgt elke boom een ‘hekje’ om zijn stam. Soms eten ze alsnog boven het hekje. Dan wordt de boom geverfd, zodat daar niet van wordt gegeten. Jagers schieten een of twee keer per jaar een aantal hazen in de boomgaard. Zo houden ze de hazenstand onder controle. Het vlees wordt niet verkocht, maar wel opgegeten door de jagers en hun kennissenkring.

    Johan van Os: Hazen eten de bast van de bomen. Vooral jonge fruitbomen hebben hier last van. Fruitbomen worden geënt op een onderstam. Als een haas knabbelt van de verdikking die is ontstaan bij het enten kan de boom sterven. Om dit te voorkomen wordt er een keer per jaar tussen de bomen gejaagd. Verder kun je er niet zo heel veel aan doen. 

    Dirk-Jan van Hollands Wild: Ik ben begonnen als vollegrondteler. Al vier generaties geleden begon mijn familie naast het vissen op zalm en het grienden (op een vochtige akker verbouwen van wilgenhout) ook groente en fruit te verbouwen en te verkopen. Die winkel is uitgegroeid tot Totaal Vers, een groothandel van groente, fruit en maaltijden. Al op jonge leeftijd ging ik met de jagers mee als drijver op het land. Toen ik op mijn achttiende de jagersopleiding deed, naast mijn werk als vollegrondteler, had ik al veel kennis van het veld. Door mijn ervaring als teler, begreep ik als geen ander de wensen en eisen van de boeren. 

    Jagers zijn naast de wet gebonden aan onderlinge (onuitgesproken) gedragsregels. Het is een oud en eervol beroep. Soms wordt er een hele dag geen dier geschoten, jagen is vooral wachten en observeren. Het beheren van de wildstand in een gebied vraagt veel kennis van de dieren en hun gedrag. Een jager selecteert het dier dat hij schiet zorgvuldig en hij denkt daarbij aan de hele groep of kudde. Door veel buiten te zijn leer je veel over de verschillende planten en dieren en hun gedrag. Dat is wat het zo mooi maakt. Jagers hebben ontzag en respect voor de natuur.

    De dieren worden geschoten, omdat dat nodig is. Het zou zonde zijn dit vlees weg te gooien. Jagen levert de jager geen geld op en jagen wordt dus vooral gedaan voor het plezier. Op jacht zit geen subsidie en jagers worden niet betaald door de boeren. De prijs van vlees van in het wild levende dieren komt in de buurt van de gemaakte kosten en wordt niet, zoals met boerderijvlees, omlaag gebracht door subsidies. 

    Nine van Rechtstreex: Voordat ik begon aan dit artikel over wild was ik geen fan van jagers, jacht en wild. Deze overtuiging was vooral gebaseerd op gevoel en past bij mijn andere overtuigingen over dieren en de wereld. Toen in met Dirk-Jan sprak, veranderde dit beeld en dacht ik zelfs dat als je dan vlees eet, lokaal geschoten wild de beste keuze is. Jagen is immers noodzakelijk en de dieren werden toch al gedood. Tijdens de research voor dit artikel kwam ik echter nog veel meer invalshoeken tegen en begon ook mijn nieuwe overtuiging te wankelen. Uiteindelijk eindig ik nu in een complexe brei van argumenten en ben ik in sommige gevallen voor- en in sommige gevallen tegen jacht. Opnieuw kom ik tot de ontdekking dat nuance elk onderwerp interessanter, maar zeker ook complexer maakt. 

    Tot slot 

    Is door het lezen van dit stuk jouw mening over wild veranderd? Heb je nog meer argumenten voor of tegen één van de stellingen? Mis je informatie of heb je een andere invalshoek? Laat het weten door te mailen naar nine@rechtstreex.nl.  

    Verder lezen over jagen, wild en wildschade

    Rechtstreex Podium: online panel. 25 januari 2021

    https://www.ruig.nl/poldergans-de-perfecte-bereiding/

    https://www.ad.nl/koken-en-eten/een-wilde-gans-op-de-burger~a37b9902/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F

    https://www.jagersvereniging.nl/vragen/ik-heb-faunaschade-aan-mijn-gewassen-wat-moet-ik-nu-doen/

    https://www.jagersvereniging.nl/vragen/wanneer-is-welk-jachtseizoen-in-nederland/

    https://www.jagersvereniging.nl/vragen/onder-welke-voorwaarden-mogen-ganzen-bejaagd-worden/ 

    https://www.faunabeheereenheid.nl/ 

    https://www.faunabescherming.nl/cms/wp-content/uploads/2010/10/Standpunten-partijen.pdf 

    https://veeteelt.nl/nieuws/vorig-jaar-22-miljoen-aan-wildschade-grasland-vergoed

    https://edepot.wur.nl/44631

    https://www.animalrights.nl/vossen-nederland 

    https://www.animalrights.nl/vermaakjacht-plezierjacht-hobbyjacht 

    https://www.milieucentraal.nl/eten-en-drinken/milieubewust-eten/vlees-vis-of-vega/ 

    https://www.trouw.nl/leven/de-jacht-omstreden-maar-ook-uiterst-menselijk~bf0d47d4/ 

    https://www.dierenrecht.nl/ 

    https://www.vlees.nl/faq-categorie/duurzaamheid/ 

    https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/echt-wild-is-het-ultieme-eko-vlees~b4eddc82/ 

    https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/natuur-en-biodiversiteit/vraag-en-antwoord/wat-zijn-de-regels-voor-de-jacht

    http://www.kipinnederland.nl/feiten-en-cijfers/consumptie-van-kip 

    https://www.groenfront.nl/campagnes/anti-jacht/de-alternatieven-voor-jacht-worden-nauwelijks-gebruikt/ 

    https://awd.waternet.nl/beheer/projecten/dossier-damherten/

    Podcast - Het Voedselkabinet - #33: Marijke Ottema: van veganist tot jager

    VERS DUURZAAM LOKAAL
     
    Blijf op de hoogte! Schrijf je gratis in voor onze nieuwsbrief